آراء جان لاک (متوفی به سال 1704م) زمینه ساز تصویر نوینی از جامعه مدنی بود که تدریجا تعریف متفاوتی از جامعه مدنی به عنوان "حوزه اقتصاد خصوصی بورژوایی" پدید آورد. البته در آراء جان لاک مفهوم جامعه مدنی همچنان در مقابل "وضع طبیعی" فرض میشود اما به طور آشکار مایه های لیبرالیستی و بورژوایی به خود گرفته است و بدین سن میتوان جان لاک را نخستین کسی دانست که جامعه مدنی را در صورت لیبرالی آن توصیف کرده است ...
گزافه نیست اگر بگوییم لاک نخستین و یکی از برجسته ترین نظریه پردازان بورژوازی است که به فرمانروایی مطلق بورژوازی باور دارد و کوشش میکند که آن را استوارتر سازد. وقتی لاک میگوید "مردم سرچشمه قدرت اند"، فراموش نشود که مقصود لاک از مردم انسانهای دارای مالکیت (سرمایه داران) اند. فلسفه سیاست لاک دقیقا پاسخ گوی نیازمندیهای بورژوازی گسترش یابنده و نیرومند انگلستان در نیمه دوم سده هفدهم است. نکته مهمی که باید به آن توجه شود این است که مفهوم بورژوازی را باید فراتر از مفهوم یک طبقه اجتماعی سرمایه دار دانست. بورژوازی همانا صورت مثالی انسان بورژواست که طبقه سرمایه دار مدرن تنها یکی از مصادیق آن است.
جان لاک به آزادی بی حد و حصر اعتقاد نداشت و در این خصوص چنین مینویسد: "آزادی انسان در چارچوب حکومت، به معنای این نیست که هر کس هر چه میپسندد انجام دهد، بلکه به این معناست که قاعده ای پابرجا در جامعه وجود داشته باشد که برای همه افراد جامعه، یکسان باشد". یکی از تفاوتهای پیروان تفکر دینی و حکمت معنوی با امثال لاک یا دیگر لیبرالیست ها در این است که جان لاک به دلیل مبانی فکری آنتروپوسانتریستی (انسان مدارانه) خود، گمان میکند که چهارچوبهای محدود کننده رفتار فردی، زمانی مطرح میگردد که رفتار سودطلبانه مبتنی بر نفس اماره "من" فردی، مزاحم رفتار مبتنی بر سودانگاری نفسانی "دیگری" گردد. از این رو آزادی را صرفا با قیود و بر مبنای ارضاء اهواء نفسانی تعریف میکند، اما در تفکر دینی، آزادی در نسبت با حق و حقیقت و عدالت و رشد وجودی تعریف میشود. ولی در نگاه لاک، آزادی سوبژه (من ِ نفسانی خودبنیاد) تنها در نسبت با منافع دیگری به عنوان مزاحم آزادی من، تعریف میشود. بدینسان روشن است که آزادی مطلق، سرابی محال و توهمی غیرواقعی است و آزادی در نگاه لیبرال ها نیز امری محدود و متناهی است. البته با این تفاوت که در تفکر دینی، حق و حقیقت وعدالت محدود کننده و تعیین کننده حدود آزادی اند و در نگرش لیبرالی ، اهواء نفسانی "دیگران" محدود کننده آزادی است ...
نظرات لاک در خصوص تساهل و مدارای دینی نیز فراگیر نبوده و تابعی از منافع سیاسی دولت انگلستان و سیاستهای لرد شافتسبری، حامی سیاسی و هم فکر جان لاک، بوده است. لاک در عین حال که دعوت به تساهل و تسامح دینی و رواداری نسبت به همه ادیان میکرد ، معتقد بود که نسبت به پاپیستها (پیروان کلیسای کاتولیک) هیچ تسامحی نباید اعمال گردد زیرا که معتقد بود عقاید پاپیستها از نظر سیاسی برای حکومت انگلستان خطرآفرین هستند. ما در طرح تناقضات یا برخی ایرادها و انتقادات وارده بر آراء لاک قصد انکار قابلیتهای فکری و برخی دستاوردهای فلسفی و حقوقی او را نداریم بلک هدف ما اساسا روشن کردن این مهم است که جامعه مدنی تقریبا با جان لاک ماهیت لیبرالی پیدا میکند و به رغم شعارهایی که در خصوصی آزادی بی قید و شرط مطرح میشود ، خود جان لاک به عنوان یکی از نمایندگان و پدیدآورندگان تمدن مدرن بورژوایی غربی، قائل به محدود بودن آزادی بوده اند و گاه حتی دست از رواداری (تساهل و تسامح) مذهبی کشیده اند.
پی نوشت:
1 . کتاب رو پارسال تو نمایشگاه کتاب استان گرفتم ولی خب یادم رفت بخونمش تا دیروز که قرار شد بریم چشم پزشکی، و دو ساعتی که منتظر نوبت موندیم باعث خیر شد. اگر میخواید بدونید چرا جامعه مدنی در دنیا یک پروژه تاریخ گذشته و در ایران یک سرابی در ناکجا آباد هست، دیگه باید خودتون کتاب رو تا آخرش بخونید.
2. دیشب در چشم باد میدیدم ...
دکتر : تا وقتی برای سوالهای جدید جوابهای کهنه دارید محکوم به شکستید.
میرزا حسن : جلوی ظلم ایستادن کهنه شده؟
دلم میخواست به میرزا حسن بگم تا وقتی گروهی از سر جهل مرعوب شکل و ظاهر جدید یک موضوع قدیمی اند، گروهی محکوم به محکوم شدن اند.
